مستثنیات دین چیست و طلبکار چه اموالی را نمی‌تواند توقیف کند؟

در جریان مطالبه بدهی یا اجرای حکم دادگاه، طلبکار ممکن است بخواهد اموال بدهکار را توقیف کند. اما قانون برای حمایت از حداقل نیازهای زندگی بدهکار، لیستی از اموال را به‌عنوان «مستثنیات دین» معرفی کرده است که توقیف آن‌ها مجاز نیست. در این مقاله، با این موارد به‌طور کامل آشنا خواهید شد.

⚖️ مستثنیات دین در قانون چه مفهومی دارد؟

مستثنیات دین یعنی مجموعه‌ای از اموال که قانون‌گذار برای حفظ کرامت انسانی و امکان ادامه زندگی، از توقیف آن‌ها جلوگیری کرده است. این قانون در ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی و سایر مقررات مرتبط بیان شده است.

📌 فهرست اموال غیر قابل توقیف در قانون ایران

۱. منزل مسکونی در حد نیاز

اگر فرد بدهکار فقط یک خانه مسکونی دارد که متناسب با شأن اوست، آن خانه قابل توقیف نیست.

۲. اثاث زندگی ضروری

یخچال، گاز، فرش، تلویزیون، ظروف و وسایل خواب، در حد معمول زندگی یک خانواده از توقیف مستثنی هستند.

۳. ابزار کار یا پیشه

ابزارهایی که برای کسب درآمد لازم است – مانند دستگاه جوش، ابزار نجاری، لپ‌تاپ مهندسی یا کامپیوتر – قابل توقیف نیست.

۴. خودرو در حد نیاز شغلی یا خانوادگی

اگر خودرو برای کار یا رفت‌وآمد ضروری باشد و خودرو لوکس نباشد، توقیف آن امکان‌پذیر نیست.

۵. تلفن همراه یا لوازم ارتباطی معمولی

تلفن همراه ساده یا وسایلی که برای ارتباط ضروری هستند، مستثنی از دین محسوب می‌شوند.

۶. کتاب‌های درسی و وسایل تحصیلی

کتاب‌ها و ابزارهای آموزشی مورد استفاده خود شخص یا اعضای خانواده او قابل توقیف نیستند.

۷. حقوق و مزایا در حد کف معاش

فقط بخشی از حقوق قابل توقیف است. به‌طور معمول، یک‌چهارم تا یک‌سوم آن بسته به نوع بدهی قابل توقیف خواهد بود.

❗️تفاوت مستثنیات دین با اموال قابل توقیف

اگر بدهکار چند ملک یا خودرو داشته باشد، یا ابزارهای غیرضروری و لوکس داشته باشد، این اموال مشمول مستثنیات دین نمی‌شوند و طلبکار می‌تواند نسبت به توقیف آن‌ها اقدام کند.

📌 نتیجه‌گیری

آشنایی با مستثنیات دین هم برای بدهکار و هم برای طلبکار ضروری است. این آگاهی باعث می‌شود افراد در مسیر قانونی، زمان و هزینه کمتری صرف کرده و از برخوردهای احساسی و غیرقانونی جلوگیری کنند.

________________________________________
بیشتر بدانیم : راههای وصول وجه سفته چگونه است
________________________________________

سوالات مربتط با مستثنیات دین

• در فرضی که حکم قطعی مراجع حل اختلاف کار به نفع کارفرما توسط دایره اجرای احکام دادگستری اجرا شود تا چه میزان حق توقیف حقوق کارگر را دارد؟
از حقوق و مزایای کارگران چنانچه دارای زن یا فرزند باشند یک چهارم و الا یک سوم آن قابل توقیف است و مازاد بر آن قابل توقیف و تادیه بابت بدهی او نیست.
مقررات مستثنیات دین فقط تا زمان فوت محکوم علیه جاری است. توضیح اینکه اگر محکوم علیه مثلاً خانه‌ای متناسب با شأن عرفی خود داشته باشد خانه وی جزو مستثنیات دین و قابل توقیف و فروش نیست ولی در صورت فوت وی چون اموالش به عنوان ماترک محسوب می‌شوند تا قبل از پرداخت دیون متوفی قابل تقسیم بین ورثه نیست. برای همین از ممنوعیت فروش به عنوان مستثنیات دین خارج می‌شود و قابل فروش برای پرداخت بدهکار است.
اگر طلبکار بعد از فوت بدهکار او اقامه دعوی کند و حکم به محکومیت وراث متوفی به پرداخت بدهی مورث آنها صادر شود و در این فرض خانه ای که بابت ارث به مالکین ورثه درآمد. ادعای تعلق این خانه به مستثنیات دین پذیرفته نیست و بدهی مورث که درحکم واقع شده از طریق فروش خانه قابل وصول است.
1. اگر محکوم علیه فوت کند و قبلا خانه ای متناسب با شان داشته باشد که وی و همسر و فرزندان صغیر وی در آن سکونت دارند آیا این خانه بابت طلب طلبکار در اجرای حکم قطعی دادگاه قابل فروش است یا خیر؟
خانه متوفی پس از مرگش از مستثنیات دین خارج و از جمله ماترک است برای پرداخت بدهی طلبکار در اجرای حکم دادگاه فروخته می‌شود و ورثه نمی‌توانند به عذر این که فاقد منزل مسکونی هستند آن را جز مستثنیات دین بدانند.
2. آیا مقررات مستثنیات دین نسبت به اجراییه مربوط به رای داور نیز جاری است یا خیر؟
در این مورد نیز چون به هر حال موضوع دین مطرح است، مقررات مستثنیات دین جاری است و مرجع رسیدگی به اختلاف در تشخیص مستثنیات دین نیز دادگاه ارجاع کننده موضوع به داوری یا دادگاه صادر کننده اجراییه نسبت به رأی داوری است.
3. در صورت بروز اختلاف نسبت به متناسب بودن اموال و اشیا موضوع مستثنیات دین با شئونات و نیاز عرفی محکوم علیه به این اختلاف در مرحله اجرا به چه طریقی و توسط چه مرجعی رسیدگی می‌شود؟
مطابق قانون در این قبیل موارد تشخیص دادگاه صادرکننده حکم لازم الاجرا، ملاک عمل اجرای احکام خواهد بود. مثال: چنانچه خانه یا آپارتمان محکوم علیه توسط اجرای احکام توقیف شده و محکوم علیه ادعا دارد خانه جزو مستثنیات دین است و به توقیف آن اعتراض کرده است.
بدیهی است دادگاه صادر کننده حکم لازم الاجرا بررسی می‌کند چنانچه خانه یا آپارتمان بیش از حد نیاز و شئون وی باشد، آن را فروخته و به میزانی از پول حاصل از فروش خانه یا آپارتمان که برای تهیه مسکن مطابق با شئون عرفی او لازم است به او داده می‌شود و الباقی بابت دین به طلبکار داده می‌شود.
4- آیا ودیعه مسکن جزو مستثنیات دین است؟
این موضوع اختلافی است ؛ بعضی حقوقدانان معتقدند ودیعه مسکن به لحاظ عدم صراحت قانونی ، جزو مستثنیات دین نمی‌باشد ، اما عده‌ای دیگر عقیده دارند ودیعه مسکنی که مستاجر برای سکونت خود و خانواده اش تهیه و نزد موجر سپرده، از جمله موارد مستثنیات مذکور بوده و توقیف آن بابت وصول دین مجاز نمی‌باشد . البته اگر مسکن مورد اجاره بیش از شئونات عرفی محکوم‌علیه باشد دادگاه دستور توقیف مبلغ مذکور را صادر و مقدار اضافه بر شوونات وی بابت دین او به طلبکار یا محکوم‌له پرداخت می‌شود.
5- آیا تصمیم دادگاه صادر کننده رای در خصوص تشخیص مستثنیات دین بودن مال توقبف شده ، قابل اعتراض است یا خیر ؟
بله- تصمیم دادگاه صادر کننده حکم لازم‌الاجرا در این خصوص دستور تلقی می‌شود و قطعی و غیر قابل اعتراض است.
6- آیا تلفن منزل یا تلفن همراه جزو مستثنیات دین است ؟
در این موارد نیز به تشخیص دادگاه شئونات عرفی و نیاز کاری محکوم‌علیه ملاک است، اگر عرفآ برای کسانی در وضعیت و موقعیت شغلی و اجتماعی محکوم‌علیه تلفن منزل یا تلفن همراه ضروری یا بعنوان وسیله کار باشد ، جزو مستثنیات مذکور است اما اگر بیش از یک خط تلفن باشد به نظر می‌رسد قابل توقیف و مزایده است .
7-باشگاه خبرنگاران: آیا اتومبیل یا وسیله کار و امرار معاش محکوم‌علیه قابل توقیف است؟
بله – اتومبیل و وسایل کار و معاش مورد نیاز و در شئون شخص بدهکار جزء مستثنیات است .
8- در صورت بروز اختلاف نسبت به متناسب بودن اموال و اشیاء موضوع مستثنیات دین با شئونات و نیاز عرفی محکوم‌علیه به این اختلاف در مرحله اجراء به چه طریقی و توسط چه مرجعی رسیدگی می‌شود ؟
مطابق قانون در این قبیل موارد تشخیص دادگاه صادر کننده حکم لازم‌الاجراء ملاک عمل اجرای احکام خواهد بود ، بعنوان مثال اگر خانه یا آپارتمان محکوم‌علیه توسط اجرای احکام توقیف و محکوم‌علیه ادعا کند خانه وی جزو مستثنیات دین است و به توقیف آن اعتراض نماید، بدیهی است دادگاه صادر کننده حکم لازم‌الاجرا بررسی می‌نماید چنانچه خانه یا آپارتمان بیش از حد نیاز و شئون وی باشد آن را فروخته و به میزانی از پول حاصل از فروش خانه یا آپارتمان که برای تهیه مسکن مطابق با شئون عرفی او لازم است به او می‌پردازد و الباقی آن بابت دین به طلبکار داده می‌شود.
9- آیا ممنوعیت توقیف و فروش مستثنیات دین فقط به حکم قطعی دادگاه است یا شامل آرای مراجع دیگر مثل هیات‌های حل اختلاف کار و کارگر مربوط به اداره کار و امور اجتماعی یا اجراییه‌های ثبتی راجع به چک و یا بدهی‌های موضوع قراردادهای رسمی بین بانک ها و مردم هم می شود؟
چون مستثنیات  مذکور مربوط به دین وبدهی است بنابراین فرقی نمی‌کند که آن موضوع حکم دادگاه باشد یا رای هیات حل اختلاف کار و کارگر یا اجراییه ثبتی ادارات اجرای اسناد رسمی ثبت اسناد و املاک کشور و در کلیه این موارد مقررات ممنوعیت توقیف و فروش اموال موضوع مستثنیات دین جاری است .

اگر مسـتثنیات دیـن به مال دیگر تبدیل شود، آیا مال جدید قابل توقیف است یا همچنان جز مسـتثنیات دیـن خواهد بود؟

در صورتی که مستثنیات دین به مال دیگری تبدیل شده باشد، به عنوان مثال یک ملک در طرح اجرایی واقع گشته و بهای آن نیز پرداخت شده است، بهای آن توقیف شدنی است.

آیا خودروی شخصی جزو موارد مستثنیات دین است؟

خودرو صرفاً جزو موارد مستثنیات دین نیست مگر اینکه وسیله امرار معاش فرد باشد، مانند تاکسی یا اسنپ

چه وسایلی از خانه جزو موارد مستثنیات دین است؟

اسباب و اثاثیه اولیه زندگی مثل یخچال، تلویزیون، اجاق گاز، فرش در دسته وسایل مورد نیاز و ضروری زندگی محسوب می‌شوند و قابل توقیف نیستند.

________________________________________
بیشتر بدانیم : دیه و اقسام آن